De Keistampers
Boxtel in 1393: het enige dorp met een verharde straat!
Op de hoek van de Rechterstraat en Dr. Van Helvoortstraat, pal vóór Villa Phaf, staat een beeld van een keistamper. Met een beetje verbeelding zie je hem ‘zwoegend keien in de aarde stampen’. Het is een echt Boxtels tafereel. Want deze stratenmakers gaven Boxtel in 1393, als enige dorp in Noord-Brabant, een verharde weg: de Langesteenstraat (nu Rechterstraat).
Waar de doorgaande wegen in die tijd vooral uit zandpaden bestonden en veel mensen vaak een omweg maakten om modderige toestanden te vermijden, was Boxtel ineens goed bereikbaar. En dat was goed nieuws: de Boxtelse Langesteenstraat werd een onmisbare verbinding op de handelsroute van ’s-Hertogenbosch naar Luik. Met die Belgische stad werd vanuit het zuiden van Nederland eeuwenlang veel zaken gedaan.
Keistampers, de helden van Boxtel
De verharde Langesteenstraat maakte omliggende plaatsen behoorlijk jaloers. Buurgemeenten hielpen het verhaal de wereld in ‘dat er wel een reus achter de aanleg van de straat moest zitten’. Uit pure afgunst gaven ze Boxtelaren spottend de naam ‘keistampers’. Daar trok Boxtel zich niets van aan. De inwoners waren er zelfs trots op. Voor hen stond die naam symbool voor ‘voortvarendheid’ en ‘doorzettingsvermogen’. En dat is tot op de dag van vandaag zo gebleven.
Boxtels’ eigen icoon: reus Jás de Keistamper
Het verhaal van ‘de reus als sturende kracht achter de aanleg van die eerste stenen straat’ bleef aanwezig in het collectieve geheugen van Boxtel. Sterker nog, het verhaal bood de Stichting Boxtel Vooruit inspiratie voor de ‘geboorte’ van Jás de Keistamper, een stratenmakerspop van bijna vier meter lang. Op Koninginnedag in 1949 zag hij het levenslicht. Sindsdien werpt hij bij elke officiële gelegenheid zijn geheel eigen blik op actuele zaken. Dat doet hij welbespraakt en in Boxtels dialect, vaak vol humor en voorzien van vlijmscherpe observaties. In 2009 kreeg hij een vriendin: reuzin Hanne mí de Moor. Zij symboliseert het naburige Liempde. Jas zelf groeide uit tot een echt icoon en een toonbeeld van de Nederlandse volkscultuur. Om dat zo te houden, staat de Boxtelse reus sinds 2013 op de nationale inventaris voor immaterieel cultureel erfgoed van VN-organisatie Unesco.
Binnendommeltjes
Wie bij het beeld van de keistamper naar het omliggende straatwerk kijkt, ziet nóg een terugblik op het verleden: de Binnendommeltjes. Het water dat je hier ziet stromen, verbeeldt de vroegere Boxtelse kanaaltjes die vanaf de dertiende eeuw het centrum drooghielden. De Binnendommeltjes stroomden om huizen en de St. Petrusbasiliek heen en soms zelfs ónder gebouwen door. Al het water kwam uiteindelijk terecht in de rivier de Dommel die dwars door Boxtel stroomt. De Binnendommeltjes hadden ook een ietwat ongewenst bij-effect: ze deden eveneens dienst als open riolen, omdat onder meer leerlooierijen ‘heel handig’ hun afvalwater op deze kanaaltjes loosden. De kanaaltjes zijn in de jaren ‘30 van de twintigste eeuw allemaal gedempt.
Villa Phaf
Het decor van het keistampersbeeld bestaat uit een grote villa: Villa Phaf. De naam is afkomstig van Jan Phaf, oud-raadslid en voormalig wethouder in Boxtel. Hij liet de woning in 1911 bouwen op de grond waar lange tijd de houtwerf van Ferdinand Clercx zat. De villa, ontworpen door architect Piet Buskens, is er eentje van de Jugendstil-school. Deze stijl was in de hele wereld in die tijd hip, vernieuwend en razend populair. En Boxtel deed met dank aan Jan Phaf aan die trend mee. Hij noemde zijn villa ‘Duinendaal’ en woonde er met zijn gezin tot 1925. Daarna stond de woning dertien jaar leeg. Pas in 1938 kwam er weer leven in de brouwerij, al bleef ‘rust’ de boventoon voeren: de Witte Zusters Lavigerie uit Esch namen de villa in gebruik als rustoord. Zij woonden er tot 1968 en doopten het pand om tot Huize Lavigerie. Na een verbouwing werd de villa – die inmiddels Villa Phaf heette naar haar bouwer en eerste bewoners – de werkplek van de gemeenteambtenaren van Sociale Zaken.
Villa Crols
In de tijd dat de Witte Zusters Villa Phaf in gebruik hadden als Huize Lavigerie was er nóg een villa die ze benutten: Villa Crols. Deze staat even verderop, aan de Rechterstraat 49-49b (nu in gebruik als kantoor). Beide villa’s waren destijds via een corridor met elkaar verbonden. Heel raar was dat niet. Want een kleine eeuw eerder hoorden de twee locaties ook al bij elkaar. Dat kwam door ondernemer Ferdinand Clercx die op de plek van Villa Phaf een houtwerf had. In de ‘achtertuin’ had hij in 1889 een landhuis laten bouwen waar de familie tot 1914 woonde. Destijds heette dat landhuis nog geen ‘Villa Crols’. Dat kwam pas toen de familie Crols er ging wonen. Deze familie had hier een wasblekerij tot de Witte Zusters de villa in 1939 in gebruik namen.
Kasteel, hotel, woonhuis én muziekschool..?
Vóórdat Ferdinand Clercx zijn landhuis aan de huidige Rechterstraat 49-49b liet bouwen, was het al een locatie voor bijzondere bestemmingen. Zo moet ongeveer op deze plek een kasteeltje hebben gestaan. En later ook een eenvoudig hotel. In de meer recente geschiedenis heeft de Boxtelse streekmuziekschool hier vanaf 1970 tien jaar lang haar onderkomen gehad.